เหตุสุดวิสัย หมายถึง เหตุการณ์ใด ๆ ที่เกิดขึ้นโดยฉับพลันโดยไม่มีบุคคลใดคาดหมายหรือคาดคิดว่าจะเกิดขึ้น และไม่อาจป้องกันหรือหลีกเลี่ยงให้พ้นไปได้ แม้ว่าตนเองจะได้ใช้ความระมัดระวังแล้วก็ตาม ทำให้ตนเองหลุดพ้นจากความรับผิดทั้งปวง ไม่ว่าจะเป็นความรับทางแพ่งหรือทางอาญาก็ตาม ซึ่งตามพจนานุกรม ให้ความหมายของคำว่า เหตุสุดวิสัย ว่าคือ เหตุที่พ้นความสามารถของใครอันที่ป้องกันได้ และประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ มาตรา 8 บัญญัติว่า คำว่า “เหตุสุดวิสัย” หมายความว่า เหตุใด ๆ อันจะเกิดขึ้นก็ดีจะให้ผลพิบัติก็ดี เป็นเหตุที่ไม่อาจป้องกันได้แม้ทั้งบุคคลผู้ต้องประสบหรือใกล้จะต้องประสบเหตุนั้น จะได้จัดการระมัดระวังตามสมควรอันพึงคาดหมายได้จากบุคคลในฐานะและภาวะเช่นนั้น นอกจากนี้ประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความแพ่ง มาตรา 10 และ มาตรา 23 ได้บัญญัติในเรื่องเกี่ยวกับเหตุสุดวิสัยไว้ด้วย
มาตรา 10 ถ้าไม่อาจดำเนินกระบวนพิจารณาในศาลชั้นต้นที่มีเขตศาลเหนือคดีนั้นได้โดยเหตุสุดวิสัย คู่ความฝ่ายที่เสียหายหรืออาจเสียหายเพราะการนั้นจะยื่นคำขอฝ่ายเดียว โดยทำเป็นคำร้องต่อศาลชั้นต้นซึ่งตนมีภูมิลำเนาหรืออยู่ในเขตศาลในขณะนั้นก็ได้ และให้ศาลนั้นมีอำนาจทำคำสั่งอย่างใดอย่างหนึ่งตามที่เห็นสมควรเพื่อประโยชน์แห่งความยุติธรรม
มาตรา 23 เมื่อศาลเห็นสมควรหรือเมื่อคู่ความฝ่ายที่เกี่ยวข้องได้ยื่นคำขอโดยทำเป็นคำร้องเพราะให้ศาลมีอำนาจที่จะออกคำสั่งขยาย หรือย่นระยะเวลาตามที่กำหนด ไว้ในประมวลกฎหมายนี้ หรือตามที่ศาลได้กำหนดไว้ หรือระยะเวลาที่เกี่ยวด้วยวิธีพิจารณาความแพ่ง อันกำหนดไว้ในกฎหมายอื่น เพื่อให้ดำเนินหรือมิให้ดำเนินกระบวนพิจารณาใด ๆ ก่อนสิ้นระยะเวลานั้น แต่การขยายหรือย่นเวลาเช่นว่านี้ให้พึงทำได้ต่อเมื่อมีพฤติการณ์พิเศษ และศาลได้มีคำสั่งหรือคู่ความมีคำขอขึ้นมาก่อนสิ้นระยะเวลานั้น เว้นแต่ในกรณีที่มีเหตุสุดวิสัย
เหตุสุดวิสัย เช่น เหตุที่เกิดจากภัยธรรมชาติ เช่น น้ำท่วมทำให้ถนนขาด หรือสะพานขาด ไม่อาจใช้สัญจรผ่านไปมาได้ หรือเกิดเหตุจากการกระทำของบุคคลอื่นโดยกะทันหัน หรือมีเหตุการณ์อื่นๆ เกิดขึ้นโดยฉับพลัน ซึ่งตนเองไม่อาจป้องกันหรือโดยไม่อาจบังคับมิให้เกิดเหตุดังกล่าวขึ้นได้ หรือไม่อาจหลีกเลี่ยงมิให้พบเจอเหตุดังกล่าวได้ แต่ถ้าเป็นเหตุธรรมชาติที่เกิดขึ้นเป็นประจำย่อมไม่อาจถือว่าเป็นเหตุสุดวิสัยได้
ส่วนเหตุพฤติการณ์พิเศษ คือ เหตุการณ์ใด ๆ ที่เกิดขึ้นมาแล้วทำให้คู่ความไม่อาจดำเนินกระบวนพิจารณาอย่างใดอย่างหนึ่งได้ ภายในระยะเวลาที่กฎหมายกำหนดไว้ หรือมีความจำเป็นที่จะต้องรีบดำเนินกระบวนพิจารณาอย่างใดอย่างหนึ่งให้เสร็จสิ้นโดยเร็ว มิฉะนั้นจะเกิดความเสียหายแก่ตนเอง แต่ยังไม่ถือขนาดที่จะเป็นเหตุสุดวิสัยได้
ตัวอย่างฎีกาย่อ (ค้นหาฎีกาเต็มได้จาก แผ่นฎีกา คุณสมเกียรติ เจริญมหรรชัย)
1.ไม่สามารถส่งมอบทรัพย์ที่ซื้อขายจะอ้างเหตุว่าผู้ผลิตไม่สามารถ ฎ 4056-57/2532
ส่งมอบให้ตนได้ ไม่ใช่เหตุสุดวิสัย
2.ลมพายุพัดแรง อาคารที่ก่อสร้างไว้ชำรุดบกพร่อง ไม่ใช่เหตุสุดวิสัย ฎ 2140/2520